Sport jest wielowymiarowym, kulturowo-społecznym fenomenem. Z tego też względu przypomina inną pokrewną mu dziedzinę aktywności człowieka, tj. turystykę. Obie te gałęzie kultury fizycznej przybierają ambiwalentny charakter. Są zdolne przekształcić się zarówno w rekreację i odpoczynek, jak też przybrać formę zawodowej profesji. Zwykle służą zdrowiu, ale czasem są jego zagrożeniem. Wzbogacają człowieka duchowo, mogą jednak stać się przyczyną jego alienacji i egzystencjalnych rozterek. Sport, jako pewien wzorzec kulturowy, występuje przede wszystkim w formie sportowej rywalizacji, jest odmianą gry, jest także widowiskiem oraz swoistym zabiegiem usprawniającym ciało. W dążeniu do zdrowia i dobrego samopoczucia bywa wykorzystywany jako psychospołeczna terapia.

Gdy mówimy o sportowym trybie życia, mamy zazwyczaj na myśli aktywność fizyczną, która urasta w tym przypadku do rangi określonego stylu bycia. Powiązana z nim wartość „sportowania się” awansowała do wartości kierunkowych w naszej współczesnej kulturze. Obok swych rozlicznych funkcji (symbolicznej, mitycznej, ideologicznej, politycznej, kulturowej, edukacyjnej) pełni rolę ponadnarodowego show- -biznesu. Powiązany ze światową gospodarką, polityką, mediami, modą, stał się dla milionów swoich fanów czymś o wiele bardziej znaczącym niż zwykłą rozrywką. Stał się określającą ich tożsamość formą życia.

Sport, analizowany od strony potrzeb, realizuje przede wszystkim potrzebę aktywności fizycznej, a poprzez nią potrzebę wolności i walki o zwycięstwo. Nie jest mu obca zdolność zaspokajania potrzeby życia w świecie sacrum i poszukiwania transcendencji, ucieczki od świata „zwykłego”, eskalacji emocji i przeżyć irracjonalnych.^{[ 1]} Głęboko zakorzeniony w ludzkim doświadczeniu wyraża istotę dążeń człowieka.^{[ 2]} Współczesny sport, przyjmując uniwersalny charakter, jest częścią procesu globalizacji świata. W swym obecnym kształcie z pewnością odbiega od oczekiwań, jakie wiązał z nim odnowiciel idei olimpijskiej Pierre de Coubertin. Twórca nowożytnego olimpizmu pragnął, żeby igrzyska stawały się manifestacją nie tylko siły i sprawności fizycznej, lecz również zdolności intelektualnych i artystycznych człowieka.

Pojawiło się szereg interpretacji sportu, w których analizowany jest jego fenomen w kategoriach współczesnej kultury. W jednej z nich, określonej mianem „egzystencjalno-aksjologicznej”, sport uznany jest za czynnik kreatywny w sensie artystycznym (sztuka) i wychowawczym (kształtowanie osobowości).^{[ 3]} Sport, nastawiony na propagowanie zdrowia z jednej strony, a z drugiej na wysoki wyczyn, wyznacza centra, wokół których skupia się szerokie spektrum cielesno-duchowej aktywności człowieka. Jednak główny nurt zainteresowań sportem kieruje się w stronę pełnego napięcia i ryzyka sportu profesjonalnego. Różnorodne pomysły coraz to nowszych form jego uprawiania wychodzą naprzeciw medialnemu zapotrzebowaniu na kolejne ekscytujące widowiska.

Nie od dziś narasta konflikt między pogonią za coraz lepszymi wynikami we współzawodnictwie sportowym a potrzebami i ideałami wychowania oraz za dążeniem do życia autentycznego. Profesjonalizacji sportu wyczynowego towarzyszy najczęściej odrzucanie potrzeby wszechstronnego rozwoju osobowości uprawiającego sport zawodnika. Zamiast pozytywnego wychowania i kształtowania osobowości, troski o zdrowie i wszechstronny rozwój, mamy do czynienia z merkantylizacją sportu poddanego wszechpotężnemu prawu popytu i podaży.

Głęboki kryzys wiarygodności, jaki dotyka współczesny sport, wywołany praktyką dopingową, przejawami brutalizacji i przemocy na stadionach i na trybunach, praktykowanym antydemokratyzmem i korupcją na różnych szczeblach władz odpowiedzialnych za harmonijny rozwój sportu, zachwiał wiarę w moc sprawczą sportowych ideałów, choć z pewnością nie u wszystkich. Pod znakiem zapytania staje dziś sens i wartość sportowego rekordu, okupionego morderczym treningiem i farmakologiczną stymulacją. W drodze do upragnionego społeczeństwa dobrobytu, naznaczonego maksymalizowaniem doznań, terrorem mediów wymuszającym bycie pasywnym uczestnikiem widowisk sportowych, problemy sportu przybierają charakter moralnych dylematów. W tej sytuacji filozoficzna refleksja nad sportem nabiera swoistego znaczenia etycznej instancji regulatywnej w stosunku do nierzadko zdemoralizowanej praktyki sportowej. Rosną szanse na upowszechnianie sportu rekreacyjnego.

Próba zdefiniowania czy też opisu natury współczesnego sportu nastręcza trudności. W literaturze przedmiotu pojawiło się szereg jego interpretacji: egzystencjalno-aksjologiczna, psychoanalityczna, antopologiczno-kulturowa, semantyczna, strukturalno-funkcjonalna, dialektyczna.^{[ 4]} Wszystkie one zakładają określoną koncepcję człowieka. Uzmysławiają aż nazbyt dobrze fiasko podejmowanych wysiłków trafnego i adekwatnego opisania jego współczesnych przejawów przy użyciu jedynie pozytywnych jego cech. Następująca definicja sportu unaocznia istniejący rozdźwięk między postulatami a rzeczywistością sportu: „Jest on kreatywną aktywnością ruchową człowieka, realizowaną zgodnie z przyjętymi regułami, zawierającą elementy gry (zabawy) i rywalizacji, będącą czasem także pracą (w sporcie zawodowym), mającą na celu spotęgowanie somatycznych doskonałości i możliwości człowieka oraz wszechstronny rozwój jego osobowości”.^{[ 5]}

*

Przez filozofię rozumiemy najogólniej, w zgodzie z powszechnymi intuicjami, taki pogląd na świat i życie w wymiarze indywidualnym i zbiorowym, w którym pojawiają się odpowiedzi na pytania istotne dla każdego myślącego człowieka: czym jest świat, czym jesteśmy my sami, jaki jest cel i sens naszego istnienia? Synteza powstała z udzielonych odpowiedzi na powyższe pytania wiązałaby się z wysiłkiem intuicyjnego wniknięcia w istotę samej rzeczywistości. Jako pogląd na świat filozofia ma wszelkie dane, by człowiekowi dopomóc w odnalezieniu swego miejsca w świecie, rozróżnieniu tego, co w świecie wartościowe, od tego, co w nim jest złudne, co moralnie jest do przyjęcia, a co do odrzucenia.

W tradycji starożytnej można odnaleźć wzorzec takiej filozofii, która miała być mądrością, systemem zasad życia godziwego, jak również postawą konsekwentnie wcielającą pewien system zasad. Filozofia, jak świadczy przykład starożytnych, nie ma być li tylko przedmiotem poznawania czy dziedziną działalności intelektualnej, ale źródłem życiowych inspiracji. Zatem również wiedza zdobyta za pomocą filozofii winna być przydatna w życiu, winna rozszerzać horyzonty myślowe, uwrażliwiać na los drugiego człowieka i skłaniać do autorefleksji. Powinna być wiedzą i umiejętnością na co dzień, a nie tylko akademickim przyzywaniem jednego z wielu filozoficznych systemów.

Poszukiwanie w filozofii wewnętrznej harmonii, sensu ludzkiego istnienia, wynikające z naturalnej potrzeby rozumienia i zdobywania wiedzy o nas samych i otaczającym nas świecie, ma swój odpowiednik w sferze sportu. Z tego też względu istniejące związki między filozofią a kulturą fizyczną domagają się przejrzystej ilustracji, mogącej okazać się motywacyjnym impulsem do bliższego zainteresowania się filozofią, przede wszystkim przez tych, którzy uczestnicząc czynnie w wysiłku sportowym, odczuwają potrzebę głębszego uzasadnienia tego stanu.

W kręgu teoretyków kultury fizycznej pojawiło się już dawno przekonanie, że postępowe programy nauki filozofii powinny proponować tematy, które wykraczają poza tradycyjne ramy rozważań filozoficznych. W myśl tego stanowiska sport, mający wymiar filozoficzny właściwy dla ludzkich doświadczeń, przyczynia się w sposób istotny do zrozumienia natury człowieka oraz ukształtowania cywilizacji.^{[ 6]} Idea właściwego osiągnięcia, z jakim mamy do czynienia w sporcie, według Hansa Lenka, nabywa szczególnego znaczenia edukacyjnego. Łączy się ona z każdą dziedziną twórczego osobistego działania, którego sport jest jednym z wariantów.^{[ 7]} Poszukiwanie relacji między filozofią a sportem prowadzi zatem do utwierdzenia przekonania, że również poprzez sport dokonuje się duchowe kształtowanie człowieka.

Analizując związki między filozofią a sportem, natrafiamy także na wspólne cele, jakie przed nimi stawiamy. Sport w funkcji wyrabiającej pozytywne i pożądane cechy osobowości, takie jak: zdyscyplinowanie wewnętrzne, umiejętność koncentracji, przezwyciężania stresów i strachu, staje naprzeciwko dopełniającej funkcji praktycznej filozofii, dla której kształtowanie osobowości człowieka jest sprawą zasadniczą. Traktowane jako środki do zdobywania określonych celów, a nie cele same w sobie, zarówno sport, jak i filozofia umożliwiają osiągnięcie panowania nad sobą, zdobycie wewnętrznej równowagi i spokoju.

Terapeutyczne funkcje sportu, zapobiegające deformacjom w strukturze psychofizycznej człowieka, można odnaleźć na terenie filozofii, która co najmniej deklaruje pomoc w znoszeniu przeciwności losu i dotykającym nas cierpieniu. W sporcie, tak jak i w filozofii, możemy wziąć w nawias powierzchowne sprawy codziennego życia, próbując dotrzeć do samego jego źródła – natury. Ten powrót do natury ma wartość samą w sobie, umożliwia bowiem na nowo odkrywanie, a zarazem współtworzenie własnego i innych bytów. „U podstaw faktu sportowego – jak pisze J. Lipiec – tkwi motyw pierwotnie poznawczy: jaki jestem wobec drugiego, jaki jestem ja sam, czyli na ile mnie stać, jacy są inni, jaki jest człowiek w pewnych swych właściwościach w odniesieniu do danych warunków”.^{[ 8]}

Od filozofii domagamy się zazwyczaj, aby dostarczała człowiekowi (sportowcowi) reguł i wzorców do moralnych zachowań. Jest czymś oczywistym, że także sport ma swój udział w kształtowaniu określonego systemu wartości. Zarówno filozofia jak i sport stwarzają okazję do stawiania fundamentalnych pytań odnoszących się do jakości i celu ludzkiego istnienia.

Nakreślone powyżej analogie pomiędzy filozofią a sportem wskazują na to, że będąc, zwłaszcza w wymiarze praktycznym, środkami wyrazu autentycznych doznań ludzkich, rozszerzają obszar wolności człowieka.

Fenomen sportu jest interesujący dla filozofii nie tylko jako przedmiot sam przez się, lecz jako przykład zaangażowanego działania. Jego interdyscyplinarny charakter i pozycja dyscypliny pogranicznej pomiędzy dwiema kulturami prowokuje do sformułowania problemów o ogólniejszej filozoficznej naturze. Dzięki temu filozofia przekracza tradycyjne ramy problemowe wyznaczone filozoficzną tradycją, by rozważyć społeczno-kulturowy fenomen sportu.

W poszukiwaniu teoretycznych korzeni sportu należy mieć na względzie nie tylko helleńską filozofię, ale i religię grecką tego okresu.^{[ 9]} Odwołując się do klasyka idei neoolimpijskiej Pierre de Coubertina, rozważającego sport w kategoriach kultury i sztuki, przyznanie olimpijskim grom „duchowego i twórczego” charakteru oznaczało przypisanie im historycznego, artystycznego i filozoficznego znaczenia. Ideały Coubertina zabiegającego o syntezę sportu i sztuki, chociaż nie mogły doczekać się realizacji, pozostają w zgodzie z uzasadnioną nie od dziś intuicją, że sport, traktowany jako źródło sztuki, może pobudzać do rzeczy pięknych i szlachetnych.

Już starożytni greccy filozofowie w swym teoretycznym widzeniu sportu właśnie ideał kalokagatii postrzegali jako środek wychowawczy, jako niezniszczalny instrument pełnego wszechstronnego wykształcenia człowieka. Chodziło o harmonijne zespolenie sprawności fizycznej i łączącego się z nią piękna ciała ludzkiego z walorami moralnego charakteru oraz wyćwiczonego umysłu. Piękno cielesne i duchowe oznaczało wartości, które określały granice człowieka: sprawiedliwość, ale i męstwo, mądrość, ale też i sprawność fizyczną. Możemy oczywiście mieć wątpliwości co do tego, czy klasyczna filozofia grecka stanowi podstawę, źródło i obraz aspiracji, szans oraz możliwości współczesnego sportu.^{[ 10]} Niemniej pozostaje on nadal w historycznej więzi z antykiem i etycznymi wzorcami tamtych czasów.

Przekonanie, że sport jest prawdziwym nośnikiem ludzkiej twórczości, wskazuje na to, że ma on filozoficzny charakter. W każdym wypadku, gdy kształtujemy osobowość oraz doskonalimy zdrowie i kulturę osobistą jednostki, towarzyszy temu znaczący wpływ przyjętego systemu wartości. Filozoficzne postrzeganie sportu należy do świata sportu, który ma w sobie moc generowania wartości nieprzeciętnych. W filozoficznej refleksji zgłębiającej istotę sportowego wyczynu ujawnia się jego wartość zasadnicza – nie tylko przeżywania świata, ale twórczego w nim uczestnictwa. Sport, tak jak i filozofia, jest obszarem umożliwiającym transcendencję poza naturę i potoczność.

Pojawiająca się wątpliwość wśród badaczy, co do racji bytu „filozofii sportu”^{[ 11]} czy też naruszania przez nią uniwersalnej natury filozofii samej, rozstrzygana jest niejako praktycznie. Pluralizm nauk filozoficznych jest faktem akceptowanym w gronie nie tylko filozofów. Sprzyja tej akceptacji współistnienie różnych dziedzin aktywności osobniczej człowieka, odnoszących się do świata przyrody, kultury i sportu, które stanowią pole filozoficznych analiz.^{[ 12]} To oczywiście nie rozwiewa wszystkich wątpliwości, jakie mogą się rodzić w odniesieniu do istnienia tzw. „filozofii dopełniaczowych”. Rzecz jednak nie w tym, czy istnieje filozofia sportu, lecz w tym, jak istnieje, a w skojarzeniu z Kantowskim sposobem stawiania pytań, jak jest możliwa?

Jedna z odpowiedzi na tak postawione pytanie brzmiałaby następująco: jest możliwa jako „filozoficzna refleksja nad sportem”, a tym samym nad jego społecznym fenomenem, jego fizyczno-biologiczną a zarazem społeczno-kulturową istotą. To, czy różnorodność przejawów sportu wyklucza możliwość sformułowania jednej (jednolitej) filozofii sportu, pozostaje kwestią otwartą. Jeśli w różnorodnej aktywności sportowej człowieka ujawniają się elementy uniwersalne, to uzasadnione będą próby zbudowania w miarę jednolitej filozofii sportu o przynajmniej względnej autonomii.

Zdaniem niektórych polskich badaczy instytucjonalizacja filozofii sportu jako samodzielnej filozoficznej dyscypliny tkwi jeszcze w powijakach.^{[ 13]} Przeważa opinia, iż jako dziedzina stosunkowo młoda, w gruncie rzeczy nie wykraczająca poza wiek XX., może pretendować do jedynie względnej niezależności i została wyodrębniona jako gałąź badawcza w wyniku presji faktów. Złożyły się na to przemiany w kulturze i cywilizacji przemysłowej z jej technologiczną rewolucją na czele. „(...) powstanie i rozwój [filozofii sportu – M.K] wiąże się z procesem istnienia i przemian samej rzeczywistości sportowej oraz głębokiego namysłu nad jej sensem, w oparciu o wszechstronne doświadczenia rozlicznych przejawów w różnych kulturach, w różnych okresach, z różnymi determinantami okoliczności dziejowych”.^{[ 14]} Tym samym sport stoi w centrum uwagi, zwłaszcza tej krytycznej części opinii publicznej, która piętnuje antagonizmy sytuacji sportowych i towarzyszące mu sprzeczności. Filozofia sportu musi jednak przeciwstawiać się upraszczającemu myśleniu, wyrażanemu prostą dychotomią: sport akceptowany i nieakceptowany oraz zmierzać do wypracowania jego kompleksowej teorii, godzącej jego przeciwstawne przejawy.

Obszar tematyczny filozofii sportu jest rozległy. W ujęciu H. Lenka zawiera w sobie takie składowe, jak: filozofię ruchu, gry, osiągnięcia. Obejmuje aspekt etyczny i estetyczny sportu. Sam sport jawi się tu jako medium samospełnienia, jako przejaw mocy i nadwyżki siły, jest rdzeniem twórczego życia, etycznym treningiem. Będąc swoistą reakcją dostosowania się do warunków życiowych industrialnego świata pracy, jest znakiem czasu, zaś jako środek wzrostu produkcji, walki klasowej i zniesienia wyobcowania, wentylem bezpieczeństwa wobec ujawniającej się w nim i wokół niego agresji.^{[ 15]}

W wyrażeniu „filozofia sportu” wymiar filozoficzny skierowany jest na wskazanie ostatecznych racji bytu dla wcześniej wymienionych form aktywności ludzkiej. Zdaniem jednego z teoretyków sportu, filozofia sportu jest ostatecznym wyjaśnianiem doświadczenia sportowego jako integralnego elementu natury człowieka. Według tegoż autora można nawet dowieść filozoficznego charakteru sportu, opierając się na regułach sylogistyki.^{[ 16]}

*

W uzasadnieniu związków pomiędzy sportem a określonym stanowiskiem filozoficznym chodzi o to, aby nie polegało ono li tylko na prostym skojarzeniu praktyki sportowej z określonym kierunkiem w filozofii. Uprawiając filozofię sportu poprzez odwoływanie się do wypowiedzi filozofów, wypowiedzi dotyczących sfery kultury fizycznej, należy mieć na względzie to, iż na ogół są one do siebie nieredukowalne. Dotyczy to poglądów takich czołowych myślicieli, jak np. Platona, Arystotelesa, św. Augustyna, później Tomasza z Akwinu, następnie zaś Kartezjusza, a dalej Kanta, czy też takich współczesnych, jak Schelera, Heideggera, Sartre`a, które zawierają wypowiedzi z zakresu filozofii człowieka, i które dadzą się odnieść do sfery kultury fizycznej.^{[ 17]} Dotychczasowy rozwój filozoficzno-sportowej problematyki, tak jak ona się ukształtowała od początku ubiegłego stulecia, wskazuje na jej dość heteronomiczne filozoficzne korzenie. Obejmują one obszary kultury, przyrody, jak i wartości.

Do rozstrzygnięcia pozostaje kwestia usytuowania filozofii sportu w systemie nauk, zwłaszcza zaś w naukach o kulturze fizycznej. Pojawia się tu pewna dwoistość jej odniesień. Jako część filozofii kultury, filozofii przyrody i aksjologii (etyki, estetyki)^{[ 18]}, jest ona częścią dyscypliny filozoficznej, badającej mniej czy bardziej rozwinięte formy nowoczesnego sportu. W obrębie wiedzy o kulturze fizycznej sięga do podstaw i założeń teoretycznych nauk o sporcie wzorem psychologii sportu, pedagogiki sportu, socjologii sportu czy historii sportu. Występuje tu w roli nauki podstawowej w stosunku do nauk o kulturze fizycznej. Syntetyzuje badania z pogranicza nie tylko dyscyplin podstawowych, ale i nauk praktycznych, np. medycyny sportu, pedagogiki, teorii treningu i walki sportowej. Filozofia sportu, w odniesieniu do realnego świata sportu, pełni również funkcję nauki stosowanej. Odnosi się wówczas do obszaru przedmiotowego nauk o sporcie, ujmując filozoficznie takie kluczowe dla sportu kategorie, jak: ruch, gra, trening, osiągnięcie, zdrowie, czas wolny.

Należy założyć, iż rozwojowi filozofii sportu, osiąganiu przez nią pewnej autonomii i naukowego statusu będzie towarzyszyć wzrost metodologicznej samoświadomości jej badaczy. W gronie teoretyków sportu akceptowany jest dość powszechnie pogląd, iż nie sposób przyjąć tylko jedno kryterium metodologiczne w naukach o kulturze fizycznej, gdyż w żadnej mierze nie da się sprowadzić dziedzin o charakterze indukcyjnym (empirycznym, biologicznym), humanistycznym, dedukcyjnym (formalnym) do wspólnego mianownika.^{[ 19]} Rozpatrując rzecz z tego punktu widzenia, różnorodność obszarów badawczych filozofii sportu nie musi stawiać pod znakiem zapytania możliwości dysponowania przez nią własną metodologią. Filozofia sportu, należąc do grupy nauk humanistycznych, ma – jak wszystkie dyscypliny filozoficzne – własny charakter i swoistą metodologię.^{[ 20]} Obok metod pomocniczych, przydatnych we wstępnej fazie analiz (socjologiczno-fenomenologiczny opis różnorodnych gier sportowych, psychologiczna analiza aktywności sportowej, metoda hermeneutyczna, historyczno-komparatywna), wykorzystuje – sobie tylko właściwą – metodę filozoficzną.^{[ 21]}

Uprawianie filozofii sportu, jak to wynika z naszych dotychczasowych rozważań, może oznaczać zastosowanie filozoficznej analizy do interpretacji tego fenomenu kulturowego i społecznego, jakim jest sport. Wyraża tę interpretację pojęciowe ujęcie problemów praktyki sportowej i podniesienie tejże praktyki na wyższy poziom refleksji. Właśnie praktyka sportowa staje się szczególnym wyzwaniem dla filozofii. Tak, jak inspiracje do filozoficznego namysłu nad otaczającą rzeczywistością biorą się zazwyczaj z utraty oczywistości w kwestiach codziennego życia, tak i intelektualną pobudką dla filozoficznego odniesienia się do świata sportu mogą być codzienne dylematy zrodzone ze sportowej praktyki. Warto, jak sądzę, pytając o zadania współczesnej filozofii sportu, mieć na uwadze kategorię „zdziwienia”, przesłankę zapoczątkowującą filozoficzny dyskurs, która może mieć zastosowanie do niektórych form współczesnego sportu. Nie chodzi jednak o taką orientację filozofii na praktykę, która miałaby zdyskredytować obszar jej teoretycznej refleksji. Zadanie filozofii sportu nie powinno sprowadzać się jedynie do moralnego dowartościowania istniejącego systemu praktyki sportowej, będącej w ścisłym związku np. z medycyną sportu, przemysłem sportowym, polityką sportu czy jego mediami. Raczej chodzić będzie o jego racjonalną analizę w celu odkrycia humanistycznych wartości uniwersalnych, które sport realizuje. W tym wypadku nie obejdzie się bez wartościującej oceny działań człowieka powiązanego z różnymi typami sportu z punktu widzenia dobra ludzkiej osoby i dobra społecznego. Konieczny jest tutaj zatem wkład myślowy filozofii.

Filozofia sportu może uzmysłowić, że prawdziwe rozwiązanie problemów sportu wymaga uwzględnienia pytań w wymiarze aksjologii człowieka. Zwykło się zadanie filozofii (etyki) sportu sprowadzać do interpretacji ideałów moralnych sportu z punktu widzenia kategorii etyk normatywnych. Efektem tego jest zazwyczaj sformułowanie postulatów i norm etyczno-społecznych. Jeśli stan bezrefleksyjnego nastawienia na cielesność w wymiarze sportowym już chyba na dobre odszedł w zapomnienie, to „powrót do cielesności” w formie jego absolutyzacji budzi uzasadniony niepokój. „...Duch korporeizmu uwidacznia się coraz bardziej w sporcie profesjonalnym. Jednostronność ćwiczeń fizyczno-sprawnościowych prowadzi często do trwałej deformacji ciała”.^{[ 22]} Technologizacja ciała w naszej kulturze, na skalę wcześniej niespotykaną, oznacza zaprzeczenie tradycyjnego wyobrażenia o sporcie, który w swym współczesnym wydaniu jedynie dostosowuje się do trendów rządzących postindustrialnym światem. Tym ważniejsze staje się znalezienie odpowiedzi na pytania: Czy jest możliwe przy postępującej technologizacji sportu, zachowanie jego wartości humanistycznych i prozdrowotnych? Czy radość płynąca z nieskrępowanego sportowego ruchu nie zostanie unicestwiona? Rysuje się w związku z tym bardziej szczegółowe zadanie filozofii sportu, a mianowicie określenie pewnej przestrzeni artykulacji problemów współczesnego sportu, bez popadania zarazem w apokaliptyczny krytycyzm.

O potrzebie powołania do życia niedogmatycznej, zbliżonej do praktyki i pluralistycznej filozofii sportu od wielu lat mówią filozofowie. Np. Hans Lenk dostrzega jej zadania w krytycznej analizie sportu, przede wszystkim jej ideologicznych założeń i filozoficznych przesłanek. Ma to przeciwdziałać zarówno upraszczającym interpretacjom globalnym społeczeństwa, jak i jednostronnym w swych ujęciach sportu czysto filozoficzno-indywidualistycznym wykładniom. To zadanie filozofii sportu jest ciągle aktualne i daleko odbiega od apologetyczno-absolutystycznych ujęć. Wydaje się, iż dziś rację bytu ma „pluralistyczna” koncepcja filozofii sportu, traktująca sport jako zmienne społeczno-historyczne zjawisko. Tak rozumiana, powinna zachować swoisty złoty środek, przeciwstawiając się zdecydowanie wszelkim ekstremizmom, nie popadając ani w irracjonalny i ahistoryczny ogląd rzeczywistości sportowej, ani w redukcjonizm, prowadzący do technizacji sportowego świata. Kulminacją czy zwieńczeniem tak nakreślonych zadań filozofii sportu mogłoby być skonstruowanie jego metateorii.^{[ 23]} „Wbrew wszelkim pesymistycznym diagnozom wydaje się, że sport współczesny jest i ma szansę pozostania żywotnym, rodzącym twórcze impulsy obszarem kultury, a etos mocy człowieka, fundament sportu, stanowi potencjał dla kreatywnych rozwiązań wszelkich kryzysów, jest bowiem etosem zmagania, walki, dialektyki. To prawdziwy performance, pokaz ludzkiej kondycji, jej mocy i niemocy, których napięcie warunkuje jej dynamikę”.^{[ 24]}

*

Zadania filozofii sportu uwidocznić można również poprzez analizę filozoficzną ontologicznych, teoriopoznawczych i aksjologicznych treści sportu. Na tej drodze ujawniają się najpełniej szanse udzielenia odpowiedzi na klasyczne pytania fundamentalne, formułowane przez wymienione działy filozofii w ich odniesieniach do istoty i składników sport konstytuujących. „Przeżycie sportowe przynosi przedmiot i formę rozważań metafizyce, psychologii, epistemologii, etyce, estetyce i teologii filozoficznej”.^{[ 25]}

Sport, zakorzeniony w przyrodniczym i kulturowym obszarze aktywności człowieka podaje praktyczne rozstrzygnięcie problemu jego psychofizycznej struktury. Udziela odpowiedzi w kwestii ostatecznie ciągle jeszcze przez metafizyczny namysł nie rozwiązanej, a mianowicie, w kwestii ontycznej jedności strukturalnych elementów bytowych człowieka, w której fizyczność i duchowość stanowią jedynie różne aspekty tej samej konstrukcji podstawowej. W ontologii sportu Józef Lipiec wyróżnia cztery działy: esencjalny (badanie istoty aktywności sportowej), egzystencjalny (badanie realnego sposobu istnienia działań sportowych i instytucjonalnych rezultatów niektórych tych działań), strukturalny (wyróżnienie elementów aktu sportowego) i funkcjonalny (odniesienie sportu do innych sfer życia ludzkiego).^{[ 26]} Ontologiczna refleksja nad sportem stanowi podstawę etycznych i moralnych wartości doświadczenia sportowego. W ramach ontologii sportu jest miejsce na zbadanie sposobów realizowania i manifestowania przez sport ludzkiej wolności. Odkrywanie istoty człowieka poprzez sport prowadzi w konsekwencji do postawienia kwestii jego podmiotowości, a zarazem i odpowiedzialności samego zawodnika biorącego udział w sportowym wyczynie.

Sport oparty na indywidualnym i zbiorowym doświadczeniu stwarza jego uczestnikom nowe możliwości w postrzeganiu rzeczywistości. Wyjątkowość doświadczenia sportowego, jako poznania bezpośredniego, otwiera przed zawodnikiem niespotykane w innych rodzajach aktywności człowieka obszary doświadczeń, wykraczające poza zwykłe stany emocjonalne radości i smutku, jak i zwykłe sposoby ich artykulacji. Epistemologia sportu ujawnia w uczestnictwie i obserwacji sportu rzadkie formy poznania i świadomości.

Nierozerwalny związek aktywności sportowej z człowiekiem – jego naturą, atrybutami i dynamiką – uzasadnia postawienie tezy, że filozofia sportu jest zasadniczo częścią antropologii filozoficznej.^{[ 27]} Nadzieje i oczekiwania związane z przypisaniem przez współczesnych teoretyków sportu antropologii filozoficznej głównej roli w wyjaśnianiu motywów podejmowania decyzji o uczestniczeniu we współczesnym sporcie (zwłaszcza gdy chodzi o wielki wyczyn sportowy) są ze wszech miar uzasadnione. Dowodem na to są odpowiedzi na bardziej szczegółowe pytania, stawiane przez antropologię filozoficzną, np. czy sportowy sposób życia ma sens, czy może on przynieść satysfakcję i zadowolenie z życia, czy warto uczestniczyć w wyczynie sportowym, czy tą drogą można osiągnąć szczęście”.^{[ 28]} Wzorzec sportowca, sugerowany antropologiczną analizą, skupia w sobie wszelką istotną prawdę o człowieku.

Filozoficzna refleksja nad sportem, obok swych ontologicznych, teoriopoznawczych i antropologicznych odniesień, zawiera istotny wątek etyczny. Formułowane na gruncie antropologii filozoficznej pytanie: „Czym jest człowiek?”, wiąże się ściśle z etycznym pytaniem: „Co powinien czynić”? Zasadne wobec tego jest podkreślenie związku warunkowego pomiędzy antropologią i etyką. Etyka zakłada antropologię, gdy usiłuje wyjaśnić możliwości humanistycznej kondycji człowieka, z kolei dla antropologii niezbędna staje się etyka, kiedy stara się określić, czym ten człowiek powinien być. Etyczna interpretacja (komentarz) tego, co ludzkie w człowieku, a tym samym w sportowcu, jest integralnym elementem filozofii sportu. Zwykle to do niej sprowadza się filozofię sportu w ogóle, upatrując w kwestiach etyki i moralności sportowej najistotniejszy, reprezentatywny obszar zagadnień.

Etyka sportu wymagająca odwoływania się do filozoficznej antropologii i aksjologii może być różnie rozumiana. Jako teoretyczny instrument usiłuje wyjaśnić moralny wymiar sportu. Jej przedmiotem jest wówczas moralno-sportowa praktyka, którą usiłuje opisać, wyjaśnić i poddać krytycznej ocenie. Jako specyficzny dział filozofii moralnej, nie sprowadza się jednak do socjologicznego opisu postaw i działań ludzi sportu, ale obejmuje właściwą etykę i metaetykę. Etyka sportowa oznacza zatem wykorzystanie zasad i ogólnych teorii etycznych do rozwiązywania pewnych szczegółowych problemów moralnych, pojawiających się w praktyce życia sportowego.

Etykę sportu można rozumieć też jako wykorzystanie zasad i ogólnych teorii etycznych do rozwiązywania pewnych szczegółowych problemów moralnych, pojawiających się w praktyce życia sportowego. Jako rodzaj etyki stosowanej nie formułuje, tak jak jej wersja normatywna, przewodnich ideałów dla sportu. Jej postępowanie jest na wskroś praktyczne, ona chce doradzać, można ją zatem rozumieć jako rodzaj etyki zawodowej sportowców – zwłaszcza zawodowych. Funkcja pedagogiczna i społeczna pełniona w tym wypadku poprzez refleksję etyczną jest nie do przecenienia.

Choć odbiór wydarzeń sportowych dokonuje się przede wszystkim w perspektywie moralno-społecznej, to naukowa refleksja nad sportem nie powinna być pozbawiona jego analizy estetycznej. Rzecz sprowadza się do możliwości interpretacji sportowej rzeczywistości przybierającej jakże często postać piękna, tragizmu, dramatyczności czy wzniosłości. Podstawowa estetyczna kategoria – piękno, pojawia się w sporcie w dwóch różnych obszarach. Po pierwsze, w obrębie „naturalnych nośników piękna” – ruchu i ciała ludzkiego. Ruch w zewnętrznym oglądzie postrzegany jest jako harmonia i rytm, a ciało jako proporcja budowy i harmonii kształtów. Po drugie, w zdarzeniach sportowych (widowisko sportowe, olimpiady, zawody itp.).^{[ 29]}

Fenomen sportu można również analizować z punktu widzenia filozofii społecznej. W tym względzie społeczna filozofia sportu podejmuje odpowiedzi na fundamentalne pytania: Jakie potrzeby społeczne zaspokaja sport wewnątrz swej struktury? Co decyduje o jego sukcesie i powodzeniu zewnętrznym. Zbliżając się do socjologii, filozofia społeczna nie tylko opisuje fenomen sportu, ale próbuje tworzyć diagnozy, prognozy, ostrzeżenia oraz programy naprawcze. Ten typ refleksji nad sportem uzmysławia, iż krytyczna dyskusja i analiza społecznego wymiaru sportu odkrywa zarazem centralną orientację na wartości industrialnych społeczeństw nastawionych na sukces. Funkcje społeczne, polityczne, mityczne, ideologiczne, jakie się ujawniają w tych analizach, podkreślają filozoficzno-kulturowe znaczenie sportu, który, sam nie stanowiąc antidotum na zagrożenia pojawiające się we współczesnym świecie, w wymiarze indywidualnych zachowań nastawionych na samorealizację i osobisty rozwój stanowi dla niego jedną z nielicznych już nadziei.

The article consists of three parts. In the first part, entitled „Sport and philosophy”, these two basic notions are defined and, indirectly, also compared. The outlined similarities between philosophy and sport indicate that, while being the means of expression of authentic human experience, especially in practical sense, they extend the area of human freedom. As a result of this, a thesis on philosophical character of sport is proposed. The second part of the article is an attempt to answer the question „What is philosophy of sport?”. It turns out that it may be meant as „a philosophical reflection on sport” and thus on its physical and biological as well as social and cultural essence. As one of the humanities, philosophy of sport reveals here its own character and unique methodology. The third part of the article is devoted to specifying the objectives of philosophy of sport. They come down to notional approach to problems of sport practice and raising it to a higher level of reflection. They may also be understood as a rational analysis to discover universal humanist values realised through sport. The objectives of philosophy of sport are apparent in this case in the philosophical analysis of ontological, epistemological and axiological meaning of sport. Ethics is an integral element of philosophy of sport. Usually philosophy of sport in general is limited to the ethical interpretation of what is human in a person, an athlete, and the most significant, representative area of issues is sought in questions of sports ethics and morality.