3. Górzna [Gursen]

    6 km na poł.-wschód od Jastrowia

Otto Goerke, wiarygodny etnograf niemiecki okręgu złotowskiego w swojej książce pt. „Der Kreis Flatow„ wydanej w Złotowie w 1918. roku, pisze na str. 255/256:

„1578 Gorzna , Gorzno , 1719 Gorzen , obecnie Gursen, od słowa polskiego „góra”. Zdaje się, że wcześniej Górzna pozostawała w [ścisłym] związku z sąsiadującym Petzewem [Piecewem]; ponieważ przejściowo Piecewo zwało się również Górzną. Prawdopodobnie Piecewo powstało wcześniej i przejęło nazwę później założonej, sąsiedniej wsi. Miejscowość leży przy szosie Jastrowie - Złotów . Obok Górzny płynie potok górzeński, dopływ rzeki Gwdy; on to utworzył górzeńskie jeziora górne i dolne  (7 ha  pow. i  3 m. głębokie oraz 6 ha pow. i 3 m. głębokie). Górzeński  potok ma 8 km. długości, jest 2 m. szeroki, jego różnica poziomów między źródłem a ujściem wynosi 25 m, jego nurt napędza młyn w Górznie poprzez utworzony staw młyński [zamkowy] o  powierzchni 1. ha  i  głębokości  2. m. We wszystkich tych jeziorach  i stawach żyją liny, szczupaki,  okonie i płotki. Pomiędzy Górzną a Hohenfier [Kamieniem] w  pobliżu Peschliesses , położone są Laufeberg (127 m.) i Zipollenberg (110 m.). Wogóle okolice Górzny są bardzo pagórkowate. W pobliżu wsi zachowały się liczne groby popielnicowe z wyposażeniem;  także góra zamkowa  (teraz zburzona) położona jest na wschód od tej miejscowości.

W 1498. dziedziczką Górzny była Małgorzata Golanowska (Golamyski), która wyszła za kasztelana bydgoskiego Mateusza Brodzińskiego. W 1508.r. nastąpiła regulacja granicy pomiędzy Górzną, a miastem Złotów. W 1600. Górzna była własnością Piotra Potulickiego, który ją w tymże roku sprzedał wraz z Piecewem, Zygmuntowi Grudzińskiemu, dziedzicznemu panu na Złotowie. W roku 1578 Górzna należy do parafii Zakrzewo. W 1719. Górzna wchodzi w skład [majątku] Radawnica,  wówczas to Jakub Działyński sprzedaje ją Janowi Wigandowi von der Osten – Sacken, ale w roku 1752. Augustyn Działyński, dziedziczny pan na Złotowie, odkupuje na powrót majątki Górzna i Nowy Dwór od ich właścicieli braci Jana i Ignacego von der Osten – Sacken z Radawnicy. W 1719. roku dobra Górzny obejmują folwark, wieś i jeden młyn.”

Syntetyczne wiadomości o Górznie podaje Przemysław Szafran w swej wydanej w 1961. roku książce pt. „Osadnictwo Historycznej Krajny w XVI-XVIII w. (1511-1772)” :

     „Górzna – Gursen, par. Zakrzewo, w r. 1766 Radawnica

       O s a d a. Pierwsza wzmianka – 1498 (Goerke, s. 255).

                 W ł a s n o ś ć. Przed 1600  P. Potulicki, wojewoda płocki, następnie Z. Grudziński (Goerke, s. 255). W 1653 A.K.Grudziński, wojewoda kaliski (Vcamen., s.301). W 1773 Działyński (KA 202, k.125).

                  O b s z a r  u p r a w n y. W 1577 – 1618 folwark, gdyż są tylko zagrodnicy i 2 rataje (ASK I 13, k.129v; I 12, k.668; ŹDz, s. 176; ASK I 4, k. 442, 531; Parczewski, s.289). W 1653 14 kmieci, więc dokonano chyba częściowej parcelacji (Vcamen., s.308). W 1695 też 14 kmieci (Apelpl., K 15, k. 58v). W 1766 15 ł i 2 puste uprawiane przez folwark wraz z nowiznami (GAK E 42, s.581). W 1773 folwark 7 ł., wieś 16 ł. (KA 202, k.126).

                  R z e m i o s ł o – p r z e m y s ł. W 1577 – 81 młyn o 1 kole korzecznym (ASK I 13, k.129; I 4, k. 442,531). W 1618 młyn o 2 kołach (Parczewski, s.289). W 1773 młyn o 1 kole i karczma (KA 202, k.125v).

„SŁOWNIK GEOGRAFICZNY KRÓLESTWA POLSKIEGO”  tom II wydany w 1881. roku, na stronie 732 podaje pod hasłem Górzna następujące informacje:

„Górzna al. Górzno, niem Gursen, na bitym trakcie między Złotowem a Jastrowiem, około 1 milę od obydwóch, pow. złotowski. Zaraz przy wsi leży jezioro, z którego struga młyn tu pędząca wypływa i uchodzi do rzeki Gwdy. Pod nazwą G. zachodzą 3 osobne osady: 

1) włość. wieś, zawiera obszaru ziemi mr. 2367, razem z folwarkiem liczy bud. 176, dm. mieszk. 67, katol. 150, ewang. 440.

 2) dobra szlach. należą do wsi włość, jako gminy, obszaru ziemi mają 2624 mr., resz­ta ob. wieś.

 3) leśnictwo, liczy obszaru lasów mr. 5889, bud. 4, dom mieszk. 1, ewang. 6. Pa­rafia wszystkim trzem osadom wspólna Radawnica, szkoła w miejscu, poczta Jastrowie. G. należała zdawna do szerokich włości złotowskich, z kolei mieli ją Kościeleccy, Potuliccy, Grudzinscy, Działyńscy. Po nich r. 1790 księżna Sułkowska, 1805 Komierowscy, wresz­cie żyd Meyer Wojff Liepmannssohn, od którego r. 1820 nabyła ją królewska rodzina pruska. O kaplicy donosi wizytacya kościelna z r. 1766, że istniała tu dla wygody duchownej polskiego wtedy pań­stwa; stawiana była na kształt małej wieży okrągłej. Msza św. jed­nak podówczas nie odprawiała się. R. 1859 jest posiadaczem książę pruski Karol, dzierżawcą Zeden. Liczni teraz luterscy mieszkańcy urządzili sobie osobny dom modlitwy (evang. Bethaus), w którym im pastor niekiedy odprawia nabożeństwo.”

Współcześnie Górzna sprawia wrażenie wsi pobudowanej solidnie i starannie o zwartej zabudowie zamożnych gospodarstw, przestrzenna urbanistycznie, typowa „ulicówka” położona przy trakcie Jastrowie – Złotów, który jednocześnie jest jej centralną, szeroką ulicą. Mniej więcej w połowie długości tej ulicy znajduje się bardzo skromny, w kształcie baraku z sygnaturką, katolicki kościółek zbudowany prawdopodobnie w XX. w. Śladów kaplicy w kształcie „małej okrągłej wieży” prawdopodobnie już odnaleźć nie sposób, istnieje jednak nieopodal solidny murowany budynek zbudowany z całą pewnością jako obiekt sakralny w stylu neogotyckim z bocznymi przyporami ściennymi, w kształcie wczesnogotyckiego kościoła, o którym żaden z cytowanych autorów nie wspomina, a który w latach 80. XX. wieku pełnił rolę magazynu zbożowego, a mógł być pierwotnie protestanckim domem modlitwy z końca XIX. wieku – być może to o tym właśnie budynku pisze SŁOWNIK. W każdym bądź razie jego bryła wyklucza pierwotne przeznaczenie tego budynku jako magazynu, względnie pomieszczenia gospodarczego.

Niedaleko na skraju wsi, na skarpie, po stoku której szosa biegnie w dolinę, w jej zakolu znajduje się wśród dorodnych drzew szkoła z dziedzińcem. Na budynek szkoły składają się dwie części: starsza – mniejsza i dobudowana w 2. połowie XX. wieku – większa. Jest wielce prawdopodobne, że starsza część jest byłym dworkiem samodzielnego majątku ziemskiego.

Jak podaje zarówno kronikarz rodzinny Kazimierz, jak i prof. W. Dworzaczek, Górzna wchodziła w skład dóbr kupionych przez Jana Wiganda  kontraktem z dnia 31. lipca 1698. roku od Jakuba Działyńskiego. Po jego śmierci w wyniku podziału majątku przez braci – spadkobierców, Górzna wraz z folwarkiem Nowy Dwór przypadła Janowi Krystianowi urodzonemu w 1693. roku w Radawnicy i zmarłemu 18. stycznia 1738. w Górznie, a pochowanemu w krypcie kościoła w Radawnicy. Od stycznia 1738. roku do uzyskania pełnoletności przez swoich synów, z których starszy był z całą pewnością pasierbem, majątkiem zarządzała wdowa po Janie, Ludwika Barbara z Rydzyńskich. O tym piszą:

-        kronikarz  rodzinny Kazimierz:

„Górzne odziedziczył prawdopodobnie Jan Krystian II i z jego lub je­go syna rąk przeszła w posiadanie rodziny v. Gerhard, od której je później w roku 1820 zakupił król Fryderyk Wilhelm III. Dzisiaj nale­ży Górzno (Gursen) do Xcia Fryderyka Leopolda Pruskiego.

I pradziad nasz Ignacy musiał mieć zapewnione mu przez ojca prawa do Górzna, bo w aktach zachowanych w archiwum poznańskim znajduje się zapisek, który nazywając bonorum Górzno et Nowy Dwór heres opiewa że:  brata swego przyrodniego (fratrem germanum) Jana plenipotentem swoim mianował, a więc zapewne przy działach ojcowskiego spadku.”

   Uwaga: pradziad o którym wyżej mowa to Ignacy, KOD VI.6.

-    prof. Włodzimierz Dworzaczek:

 „Jan Krystian, syn Jana Wiganda i Ostenówny, uczestniczył 12.07.1730 r. w przeprowadzanych z braćmi działach (N.204 k.40){Archiwum Państwowe w Poznaniu, nowa sygn. Nakło Gr. 90, k.40}. Dziedzic Górzny, chorąży wojsk królewskich (potem mowa o nim stale jako o cho­rążym chełmińskim!), spisywał testament 23.12.1737 r. (W.92 k.79) {A.P. P-ń, nowa sygn. Wałcz Gr. 52, k.79}.

Nie żył już w r. 1738, kiedy wdowa Ludwika Rydzyńska, córka Jana i Marianny Klonowskiej, kwitowała swoje przyrodnie  rodzeństwo Rydzyńskich  z  7.000  złp  posagu  (N.206  s.20) {A.P. P-ń, nowa sygn. Nakło Gr. 92, k.20}.

Wydzierżawiła w r. 1748 Górznę na trzy lata, pod zakładem 13.250 złp. Franciszkowi Krzyżanowskiemu (W.92 k.129){A.P. P-ń, nowa sygn. Wałcz Gr.52, k.129v}. Kwitowała się wzajemnie w r. 1750 z sum ze szwagrem Franciszkiem 0-em (N.211 k. 29){A.P. P-ń, nowa sygn. Nakło Gr. 95, k.29}.

1) Jan, syn Jana Krystiana i Rydzyńskiej, porucznik wojsk brandenbur­skich w r. 1749 (P.1296 k.7){A.P. P-ń, nowa sygn. P-ń Gr. 565, k.7}, chorąży (wojsk koronnych ?) w r. 1750 (N.211 k.30){A.P. P-ń, nowa sygn. Nakło Gr. 95, k.30}, chyba identyczny z Janem, komornikiem ziemskim kaliskim 1762 (LB Inowrocław). Manifestował się 23 XII 1737 r. przeciwko testamentowi ojca, ale w r. 1747 manifestację tę kasował (W.92 k.79){A.P. P-ń, nowa sygn. Wałcz Gr. 52, k.79}. W imieniu własnym, młodszego brata i sióstr dawał w r. 1750 plenipotencje stryjom, Idziemu i Franciszkowi (N.211 k.30){A.P. P-ń, nowa sygn. Nakło Gr. 95, k.30}. Z bratem Ignacym wsie Górzna i Nowy Dwór w p. nakiel., mocą kon­traktu spisanego w Złotowie 22 VI 1752 r., pod zakładem 109.000 t., cedowali Augustynowi Działyńskiemu, wojewodzie kaliskiemu (N. 211 k. 81){A.P. P-ń, nowa sygn. Nakło Gr. 95, k.81} . Jan w imieniu swoim i matki w r. 1760 pozywał Fran­ciszka Przanowskiego (P.530 k.10v){A,P. P-ń, nowa sygn. P-ń Gr. 1094, k. 10v}. Żył jeszcze w r. 1786 (I. Kal.226 k.370){A.P. P-ń, nowa sygn. Kalisz Gr. 440, k. 370}."

W wypadku Górzny, okres jej przynależności do naszego rodu można wyjątkowo określić z dokładnością do dat dziennych, a mianowicie: od nabycia „wyderkafem” według kontraktu zawartego przez Jana Wiganda z Jakubem Działyńskim w dnia 31.07.1698., do cesji na rzecz Augustyna Działyńskiego  według kontraktu spisanego w Złotowie w dniu 22.06.1752., czyli prawie 54. lata.

Górzna – obecny magazyn zbożowy; przypuszczalny protestancki dom modlitwy. Stan w 1997. roku

Górzna - współczesna szkoła; nie wykluczone, że budynek dawnego dworku